آموزه‌های اسلامی سرشار از مؤلفه‌ها و شاخص‌های اخلاقی است که رعایت و به کار بستن هر یک ازآنها در زندگی، افراد را به سعادت وشادکامی واقعی رهنمود می‌سازد. در اهمیت و ارزش این مؤلفه‌های اخلاقی در زندگی همین بس که بکار بستن آنها در رفتارهای فردی و اجتماعی باعث سلامت و تحکیم روابط اجتماعی خواهد شد. ازجمله موضوعات اخلاقی که به یقین می‌توان آن را تاج موضوعات اخلاقی به حساب آورد مسأله عدالت است. در این نوشتار سعی داریم جایگاه و اهمیت انصاف و عدالت‌ورزی را در متون اسلامی جویا شویم.
اهیمت و کارکرد عدالت و انصاف در اسلام
اهمیت و ارزش این موضوع وقتی روشن می‌شود که با اثبات و مشخص شدن آن در معارف اسلامی بسیاری از شبهات و مطالب خلافی که در خصوص آیین مقدس اسلام در شبکه‌های مجازی و ماهواره‌ای توسط معاندین مطرح می‌شود برطرف می‌شود. برای نمونه، بسیاری از دشمنان اسلام به دنبال ترویج برنامه‌های اسلام هراسی و دور کردن پیروان سایر ادیان از مکتب اسلام هستند از این رو با تقویت و پرورش تروریستهای تکفیری و به تصویر کشیدن رفتارهای غیر اخلاقی و ظالمانه‌ی آنان به دنبال نشان دادن تصویر نادرست از آموزه های اسلامی هستند؛ این در حالی است که با اثبات عدالت و انصاف در آموزه‌های اسلامی به خوبی می‌توان رفتارهای غیر دینی و اخلاقی تروریستهای تکفیری را از دامن اسلام دور ساخت.
مفهوم شناسی عدالت
یکی از عام‌ترین مفاهیم اخلاقی و قطعی‌ترین ارزش‌های اخلاقی، مفهوم عدل است که در مقابل آن مفهوم ظلم قرار دارد. عدالت یعنی:« اِعطاءُ کل ذی حقٍ حقّه[1] هر کسی را حقی که سزاوار او است، به او بدهند،» نه کم و نه زیاد. این تعریف از عدالت تعریفی کلامی است. عدالت در فقه، یعنی« اینکه انسان گناه کبیره انجام ندهد و بر گناه صغیره اصرار نورزد.»[2] مثل عدالت در قاضی یا عدالت در امام جماعت.
آنچه از فرهنگ اسلامی بدست می‌آید این است که عدالت در تمام ابعاد زندگی انسان، باید رعایت شود. «عدل در وسیع‌ترین مفهومش، شامل حقوق خدا بر انسان (تکالیف الهی که انسان باید انجام بدهد) و حقوق انسان بر انسان (یا حقوق انسانها بر یکدیگر و یا عدالت اجتماعی) و حق انسان بر خودش و حتی حق اعضا و جوارحِ انسان بر او هم می‌شود. یعنی در این صورت، مفهوم عدل، تقریباً برابر همة ارزش‌های خوب و مثبت است[3] و در تمام ابعاد زندگی باید اجرا شود.
انواع عدالت در فرهنگ اسلامی
برخی صاحب نظران موارد استعمال عدالت را در چند مورد خلاصه کرده‌اند:
عدالت در تکوین جهان هستی
تطبیق این عنوان با نظام هستی را می‌توان اینچنین بیان نمود که نظام هستی بر پایه عدالت تکوینی آفریدگار حکیم استقرار یافته است و هرچیز آن درجای مناسب خود قرارگرفته است، آسمان و زمین و همه موجودات عالم در پرتو محاسبه واندازه گیری و تدبیر پروردگار دانا و تحت سیطره قوانین عادلانه خداوند توانا پایدار گشته است؛ در این خصوص از رسول الله (صلی الله علیه واله و سلم) نقل شده است: «بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّماواتُ وَ الاَرْضُ؛[4]آسمانها و زمین، با عدالت، پا برجا مى مانند.»
عدالت در مقام تشریع
عدالت در مقام تشریع به این معنا است که تمام دستوارت و قوانین الهی که دستخوش تحریف و تغییر قرار نگرفته‌اند ریشه در عدالت تشریعی خداوند متعال دارد از این رو با رعایت آن قوانین و دستورات حق کسی پایمال نخواهد شد. با اعتقاد به این امر دیگر کسی نمی‌تواند قوانینی را که خداوند متعال در خصوص مجازات متجاوزین وضع نموده را حمل به ظلم و ستم نماید.
عدالت عقیدتی
در فرهنگ اسلام عبودیت و یگانه پرستی از جمله مصایق عدالت عقیدیتی به شمار می‌رود؛ چرا که خداوند متعال در قرآن کریم شرک و دور شدن از موازین توحیدی را عین ظلم معرفی نماید، ظلمی که در تعبیر فرهنگ اخلاق در مقابل و ستیز با عدالت می‌باشد: «وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیمٌ ؛ [لقمان/13] (به خاطر بیاور) هنگامى را که لقمان به فرزندش- در حالى که او را موعظه مىکرد- گفت: «پسرم! چیزى را همتاى خدا قرار مده که شرک، ظلم بزرگى است.»
عدالت در رفتار با کفار و دشمنان:
در اسلام اجرای عدالت نه تنها درباره دوستان و در حال طبیعی وصلح بلکه درباره دشمنان و در حال جنگ وستیز نیز مورد سفارش قرار گرفته است. خداوند متعال در این خصوص می فرماید:
1- «وَلا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ؛[مائده/8]دشمنى با جمعیّتى، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند! عدالت کنید، که به پرهیزگارى نزدیکتر است! و از (معصیت) خدا بپرهیزید، که از آنچه انجام مىدهید، با خبر است!».
2- «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطین [ممتحنه/8] خدا شما را از نیکى کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانى که در راه دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهى نمىکند چرا که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد.»
سخن آخر
سخن آخر اینکه با مختصر مطالبی که بیان شد به خوبی می‌توان ادعا نمود اسلام آیین دوستی و مهرورزی و عدالت است، از این رو اتهامات نا بجایی که معاندین در خصوص این آیین الهی روا می دارند با واقعیت موجود هیچگونه همخوانی ندارد.و از طرفی نمی‌توان رفتارهای ظالمانه مسلمان نمایان تکفیری را حمل بر آموزه‌های اسلامی نمود.
________________________
1-مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، چاپ دوم، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامی، ص 162.
2- فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ نهم، 1378، ص 337.
3- مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، موسسه امام خمینی، چاپ دوم، 1380، ج 3، ص 133.
4-عوالى اللآلى ، ج ۴، ص ۱۰۳