یکی از زیباترین آموزه‌هایی که در فرهنگ و آداب اسلامی از جایگاه و اهمیت بسزایی برخوردار است،  موضوع امر به معروف و نهی از منکر است . در این دستور و فریضه‌ی الهی افراد جامعه حسن نیت و خیر خواهی خود را در بستر ارتباطات اجتماعی به نمایش می گذارند. نوعاً جامعه که از این فریضه‌ی ارزشمند به درستی استفاده نمی‌کنند خود را از برکات و ثمرات ارزشمند آن محروم می سازند. برکات ارزشمندی که در درجه اول  و در رأس آن می توان رضایت وتقرب الهی را نام برد.

مفهوم شناسی

حضرت امام خمینی(ره)  در کتاب شریف تحریر الوسیله می‌فرماید:

کارهایی که نیکی یا زشتی آن ها توسط عقل یا شرع، شناخته شده باشند، به ترتیب معروف و منکر نامیده می شوند.[1] علاوه بر این، در تبیین مفهوم این دو واژه مرجع تشخیص (شرع وعقل) نیز لحاظ شده است؛[2]. مرحوم علامه طباطبایی معروف را به معنای آن چه که با ذایقة افراد یک جامعه سازگار و در میان آنان مرسوم و متداول باشد دانسته و می گوید : «فالمعروف یتضمن هدایة العقل و حکم الشرع و فضیلته الخلق الحسن و سنن الادب»؛[3]؛ در این معنا مرجع تشخیص معروف علاوه بر عقل و شرع، عرف اجتماعی نیز می‌باشد.معروف یعنى کارى که از نظر عقل و دین و فطرت شناخته شده است. منکر کارى است که از نظر عقل، دین و فطرت ناشناخته است. اگر در محیط جامعه انجام شد، مردم تعجب مى‏کنند و مى‏پرسند چرا این کار انجام مى‏گیرد.

جایگاه و اهمیت امر به معروف ونهی از منکر در فرهنگ قرآن کریم

در کلام الله مجید آیات فراونی در خصوص امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد که فراوانی این آیات بیانگر اهمیت این فریضه‌ی الهی در فرهنگ اسلامی می‌باشند. برای نمونه خداوند متعال در قرآن مجید امت پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله وسلم) را به خاطر انجام امر به معروف و نهی از منکر بهترین امت معرفی می نماید که این خطاب نشانگر اهمیت این فرضه الهی است.«کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر.[آل عمران/110]شما بهترین امتى هستید که براى مردم پدیدار شده‏اید: به کار پسندیده فرمان مى ‏دهید، و از کار ناپسند بازمى ‏دارید،»

وهمچین خداوند متعال در بیان بهترین بندگان خود آنها را با این ویژگی ارزشمند معرفی می نماید:

«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ[توبه/ 71] وَ یَنْهَوْن و مردان و زنان با ایمان، دوستان یکدیگرند، که به کارهاى پسندیده وا مى‏دارند، و از کارهاى ناپسند باز مى‏دارند»

جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در روایات اسلامی

پیامبر اکرم(صلى الله علیه و آله وسلم)در اهمیت این فرضیه الهی می فرماید:

« لتأمُرُنّ بالمعروفِ و لَتَنهُنَّ عَنِ المُنکَرِ ، أو لَیُسلِّطَنَّ اللّه  شِرارَکُم علىَ خِیارِکُم ، فیَدعو خِیارُکُم فلا یُستجابُ لَهُم[4] : باید امر به معروف و نهى از منکر کنید و گرنه خداوند بدهاى شما را بر خوبانتان مسلّط مى گرداند و در این صورت نیکانتان دعا مى کنند ولى دعایشان مستجاب نمى شود»

نوعاً جامعه که از اهرم امر به معروف و نهی از منکر در زندگی اجتماعی خود بهره نمی‌جویند با این کار  بستر فعالیت و پشرفت فعالیت‌های غیر اخلاقی و مزدورانه‌ی اشرار را فراهم می‌کنند. رشد و تقویت انسانهای شرور و سلطه طلب در محیطی فراهم می‌شود که دیگران در خصوص نهی و راهنمایی ایشان بی‌تفاوت هستند. بی‌تفاوتی که در نهایت منجر به پشیمانی و متحمل عواقب شوم فراوانی می‌شود. از این رو بهترین راهکاری برای حذف بزه‌های اجتماعی و فاعلین آنها احساس مسئولیت در برابر آنها و برطرف نمودن زمینه‌های شرارت این دسته از افراد است.

در اهمیت و ارزش این حکم الهی همین بس که امام علی علیه السلام در کتاب شریف نهج البلاغه می فرماید:

«مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ کُلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنْ الْمُنْکَرِ إِلَّا کَنَفْثَةٍ فِی بَحْرٍ لُجِّی‏:[5] و همه اعمال نیکو و جهاد در راه خدا در پیش امر بمعروف و نهى از منکر نیست مگر مانند آب دهن انداختن در دریاى پهناور (چون قوام اسلام بامر بمعروف و نهى از منکر مى‏باشد)»

این گفتار حکیمانه امام علی(علیه السلام) گویایی اهمیت و جایگاه و ارزش امر به معروف و نهی از منکر در منابع اسلامی است. تاثیرات شگفتی که این فرضه الهی در سعادت و کمال افراد برجای می‌گذارد و همچنین خیر خواهی و هم نوع دوستی که در فلسفه و حکمت آن نهفته است به ارزش و اهمیت آن دو  غنای دو چندان می‌بخشد.

____________________________                                 

[1].موسوی خمینی، سید روح الله، تحریرالوسیله، ج ۱، ص ۳۹۷٫

[2].مفردات،‌ راغب اصفهانی، 1404 ق: 331

[3]طباطبایی، ج 2: 236

[4] مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (چاپ: دوم - بیروت،  دار إحیاء التراث العربی - 1403 ق). ج‏90 ؛ ص37

[5]شریف الرضى، محمد بن حسین - فیض الاسلام اصفهانى، على نقى، ترجمه و شرح نهج البلاغة (فیض الإسلام)، 2جلد، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الإسلام - تهران، چاپ: پنجم، 1379 ش. ج‏6 ؛ ص
1264