_انرژی هسته ای برای ما چه دستاوردهایی دارد؟ 

 روند فعالیت های هسته ای قبل از انقلاب و حمایت امریکاییها از هسته ای شدن ایران:

 ۱۳۳۷:

اولین موافقت‌نامه هسته‌ای میان ایران و آمریکا درمجلس شورای ملی تصویب شد، قرار بود آمریکا اطلاعات مربوط به ‌طرح،ساختمان، کار‌کردن رآکتورهای تحقیقاتی و به‌ کار‌‌بردن آن‌ها به شکل وسائلتحقیقاتی توسعه و مهندسی و در معالجات رادیوتراپی، ‌مسائل بهداشتی واستحفاظی مربوط به‌کار‌کردن و استفاده از رآکتورهای تحقیقاتی و ‌استفاده ازایزوتوپ‌های رادیواکتیو در تحقیقات فیزیکی و زیست‌شناسی، معالجاترادیوتراپی، کشاورزی و صنعتی و نیز اورانیوم و سوخت مورد نیاز رآکتورهایتحقیقاتی را در اختیار دولت ایران قرار دهد و ‌مواد مورد نیاز احداث وراه‌اندازی رآکتورهای تحقیقاتی ‌ایران را تأمین کند.

در اولین مراحل اجرای این موافقت نامه ، انستیتو علوم هستهای که تحت نظارت سازمان مرکزی پیمان سنتوبود، از بغداد به تهران انتقال یافت و مرکز اتمی دانشگاه تهران نیز برای پژوهشها و آموزشهای هستهای در دانشگاه تهران  راه‌اندازی شد و کمی بعد دانشگاه تهران پیشنهاد ساخت یک رآکتور اتمی را به دولت داد؛ پیشنهادی که ب هتصویب دولت رسید.

۱۳۴۶:

رآکتوراتمی۵مگاواتیدانشگاهتهراننیزدرفاصلهسالهای۴۰الی۴۶ساخته شد و به بهره‌برداریرسیدوآمریکاتاسال۱۳۵۷ بیشاز۵ کیلوگرمسوخت اورانیوم۹۳  درصدموردنیازاینرآکتورراتأمینکردوعلاوهبرآن جهیزاتمربوطبهسلولهایداغ رابرایجداسازیپلوتونیومدراختیارایرانقرارداد.

۱۳۴۷:

۱۱ مارس ۱۹۶۹ مدیرکل کمیسیاریای انرژی اتمی فرانسه به تهران آمد و بههمراه وزیر اقتصاد ایران ‌پروتکل تحقیقات رادیواکتیو را ‌امضاء کرد‌‌.

براساس ‌این پروتکل، قرار شد یک زمین‌شناس باتجربه از سوی کمیساریای انرژیاتمی فرانسه به ایران بیاید ‌تا ‌زمینه اعزام ‌اکیپ اکتشافی متخصص ‌پژوهشذخائر مواد رادیواکتیو ‌به ایران را فراهم کند.

یک‌سال برای فعالیت‌های این گروه اکتشافی در نظر گرفته شد تا ‌‌در کمترینزمان ممکن، ‌مناطق مناسب ‌کشف ذخائر مواد رادیواکتیو در سراسر ایران مشخصشود.

۱۳۵۲:

۵ سال بعد، قراردادی میان ‌هوشنگ انصاری‌ وزیر اقتصاد ایران و والریژیسکاردستن‌ وزیر اقتصاد ‌فرانسه برای ساخت چند نیروگاه اتمی ‌با سقف ظرفیت ۵ هزار مگاوات امضا و مقرر شد ‌ظرفیت برق اتمی تا قدرت ۵۰۰۰ مگاوات ازسوی فرانسه به ایران تحویل شود.

۱۳۵۴:

 ۹ تیرماه سال ۱۳۵۴ بود که توافق‌نامه همکاری‌های پژوهشی علمی و توسعهفناوری به امضای مقامات ایران و آلمان رسید؛ موافقت‌نامه‌ای که طی آن طرفینمتعهد شدند ‌همکاری‌های خود را در زمینه استفاده صلح‌آمیز از انرژیهسته‌ای بویژه در زمینه‌های ‌تحقیق و توسعۀ علمی و فناوری، ‌برنامه‌ریزی وساختمان و ادارۀ نیروگاه‌های هسته‌ای و سایر تأسیسات هسته‌ای و تحقیقاتی، ‌آموزش و کارآموزی کارکنان علمی و فنی، ‌فناوری نیروی هسته‌ای، ‌امنیت وحفاظت تأسیسات هسته‌ای و جلوگیری از تشعشعات، ‌سوخت اتمی، ‌به‌کار‌گیریانرژی هسته‌ای برای مقاصدی علاوه‌ بر تولید برق و ‌تولید و استعمالرادیوایزوتوپ‌ها گسترش دهند.

یک‌سال بعد، طرف ایرانی دو قرارداد دیگر با ‌شرکت آلمانی کرافت ورک یونیون(KWU)‌برای برای طراحی، ساخت، نصب و راه‌اندازی دو واحد نیروگاهی ۱۳۰۰مگاواتی آب سبک در بوشهر و نیز ‌تأمین سوخت هسته‌ای این نیروگاه‌ها امضاکرد؛ قراردادهایی که طرف آلمانی را موظف کرد ‌علاوه بر ساخت نیروگاه‌هایبوشهر،‌ ‌سوخت اولیه و سوخت‌گذاری‌های مجدد این نیروگاه‌ را برای ۳۰ سالتضمین کند. این قرارداد در سال ۵۸ از سوی طرف آلمانی به حالت تعلیق درآمد،با این حال تا آن زمان، ۸۰ درصد کارهای ساختمانی واحد یک این نیروگاه و ۶۰درصد کارهای برقی و مکانیکی آن ‌انجام شده بود.

یک قرارداد دیگر هم برای ‌ساخت دو ‌نیروگاه‌ ۱۲۹۰ مگاواتی در اصفهان و دو ‌نیروگاه‌ ۱۲۹۰ مگاواتی در ساوه بین ایران و شرکت آلمانی (KWU) امضا شد.؛قراردادی که البته به سرانجام نرسید. “آموزش هسته‌ای کارآموزان سازمان انرژی اتمی ایران و اکتشاف اورانیوم”  از دیگر قراردادهای هسته‌ای بود که در آن سال‌ها بین ایران و آلمان به امضارسید.

تا پیش از انقلاب اسلامی، قراردادهای دیگری در زمینه برنامه‌های هسته‌ایمیان ایران با برخی کشورهای دیگر مانند کانادا، هند، ‌استرالیا و انگلستانمنعقد شد که ‌قرارداد خرید ۱۵ درصد از سهام شرکت انگلیسی راسینگ و خرید۸۰۰/۱۷  تن اورانیوم طبیعی تا سال ۱۳۶۹ از این شرکت و همچنین ‌قراردادخرید ۴۰۰/۲ تن اورانیوم از شرکت ناکفور ‌‌در آفریقای جنوبی ازجمله اینقراردادها بود.

روند فعالیت های هسته ای پس از انقلاب و چرخش ۱۸۰درجه­ای مواضع غرب:

بعد از انقلاب تمامی قراردادهای فوق الذکر یک طرفه به حالت تعلیق در آمد و تنها راکتور ایران یعنی راکتور تحقیقاتی تهران با سوخت ۹۳ درصدی که از امریکاییها گرفته شده بود تا سال ۱۳۷۲ کار می کرد تا اینکه امریکاییها از دادن سوخت جلوگیری کرده و این باعث شد دانشمندان ایرانی کاربری راکتور با سوخت ۹۳ درصد را به کاربری با سوخت ۲۰ درصد تغییر دهند و سوخت ۲۰ درصد را نیز از آرژانتینی ها خریداری کنند. این ماجرا تا سال ۸۲ ادامه داشت تا اینکه دور تازه ای از تحریم ها جلوی این مبادلات را نیز گرفت و اینجا بود که جمهوری اسلامی خود به فکر تولید سوخت ۲۰ درصد افتاد. تولید سوخت هسته ای که همان غنی سازی اورانیوم خام معدنی است پیچیده ترین فرآیند فعالیت های هسته ای است که تنها ۱۲ کشور در جهان توانایی انجام آن را داشتند که البته جمهوری اسلامی به برکت اعمال تحریم ها به این مهم دست پیدا کرد. همچننین شایان ذکر است تمامی دعوا ها و کشمش های سیاسی ایران و غرب در یک دهه اخیر و با محوریت مذاکرات ۵+۱ بر سر این موضوع بوده است.

در زیر به خلاصه ای از دستاوردهای حیاتی هسته ای که حاصل تلاش های یک دهه اخیر دانشمندان ایرانی است اشاره می شود:

قبل از اشاره به دستاوردهای اقتصادی ایراد این نکته بسیار ضروری است که مهم ترین دستاورد هسته ای شدن یک کشور بالا بردن وزن سیاسی آن کشور در معادلات بین المللی است. مخصوصا در مورد جمهوری اسلامی ایران که نقطه کانونی مبارزه مستضعفین و مستکبرین است، این امتیاز بسیار ضروری به نظر می رسد. بنابراین این دستاورد استراتژیک را باید اهم دستاوردهای هسته ای شدن ایران اسلامی دانست.

۱٫      تولید سوخت و غنی سازی اورانیوم، خودکفایی در تولید سوخت هسته‌ای

اکتشاف و استخراج اورانیوم، فراوری ترکیبات اورانیوم، غنی‌سازی اورانیوم و ساخت مجموعۀ سوخت را چرخۀ سوخت هسته‌ای تعریف می‌کنند. پروژۀ ساغند یزد ازجمله فعالیت‌های جمهوری اسلامی در زمینه ‌استحصالاورانیوم از منابع طبیعی است. ‌در این کارخانه، اورانیوم ‌از عمق ۳۵۰ متریزمین استخراج شده و پس از آن، به ‌اردکان یزد منتقل می‌شود تا در فرآیندهایمختلف شیمیایی و فیزیکی به کیک زرد تبدیل شده و برای تهیه اورانیومغنی‌شده مورد استفاده قرار بگیرد.

معدن گچین بندرعباس از دیگر معادن اورانیوم ایران است که اورانیوم موردنیاز برای فعالیت‌های هسته‌ای از‌ آن استخراج می‌شود. معدن اریگان نیزاز دیگر معادن اورانیوم جمهوری اسلامی ایران است.

اورانیوم‌های استخراج شده پس از تبدیل شدن به کیک زرد، در تأسیسات «UCF» اصفهان  به‌گزافلوراید اورانیوم (UF6)”‌، اورانیوم فلزی و اکسیداورانیوم تبدیل می‌شود. «UF6» خوراک اصلی کارخانه غنی‌سازی در نطنز است. تأسیسات هسته‌ای نطنز که گنجایش حدود ۶۰ هزار سانتریفیوژ را دارد، سوختیک نیروگاه برای یک‌سال را تأمین می‌کند که با جایگزینی ‌نسل جدیدسانتریفیوژها،  این تأسیسات، ‌سوخت ۶ نیروگاه اتمی را تأمین خواهد کرد.

علاوه بر ‌تأسیسات هسته‌ای نطنز، مرکز هسته‌ای فُردو هم یکی دیگر ازمراکز ‌غنی‌سازی اورانیوم ‌در ایران است که ‌در عمق ۹۰ متری صخره‌های سنگی‌اطراف قم قرار دارد و بیش از ۲۰۰۰ سانتریفیوژ در این مرکز وظیفه غنی‌سازیاورانیوم و تولید سوخت با غلظت ۲۰ درصد را برعهده دارند.

در کارخانه تولید میله سوخت (ZPP) اصفهان نیز ‌میله‌های سوخت با استفادهاز فلز مخصوص زیرکونیوم ‌تولید می‌شوند و ‌کارخانه تولید سوخت (FMP) اصفهانهم  توانایی تولید ‌سالانه ‌۱۰ تن سوخت طبیعی برای استفاده در ‌رآکتورتحقیقاتی آب سنگین ‌اراک و ۳۰ تن سوخت غنی شده با غنای حداکثر ۵ درصد برایاستفاده در رآکتورهای هسته‌ای آب سبک تحت‌ فشار مانند نیروگاه دارخوین رادارد و ظرفیت آن نیز برای تولید سوخت مورد نیاز ۲ هزار و ۳۶۰ مگاوات برقهسته‌ای قابل افزایش است.

چندی قبل، مایکل اورن سفیر رژیم صهیونیستی در آمریکا طی یادداشتی کهبرای روزنامه «وال‌استریت ژورنال» ‌نوشته بود، تصریح کرد اکنون‌ ایراندارای ۲۲۵ پوند اورانیوم ۲۰ درصد غنی‌شده و ۱۱۰۰۰ پوند اورانیوم ۳٫۵ درصداست. او همچنین تأکید کرده بود که ‌ایران تعداد سانتریفیوژهای خود راافزایش خواهد داد و ‌این سانتریفیوژها تندتر از همیشه ‌می‌چرخند“.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آخرین گزارش خود پیرامون فعالیت‌هایهسته‌ای ایران که ماه گذشته منتشر شد، تصریح کرد: ‌‌‌از زمانی که ایرانغنی‌سازی اورانیوم را در تأسیسات اعلام شده خود شروع کرده است، ‌تقریباً ۷۶۱۱ کیلوگرم (۷۳۵+ کیلوگرم از زمان گزارش قبلی مدیر‌کل) UF6 غنی‌شده تا ۵درصد U-235 و ۸/۲۳۲ کیلوگرم (۴/۴۳+ کیلوگرم از زمان گزارش قبلی مدیرکل) Uf6غنی‌شده تا ۲۰ درصد  U-235 تولید کرده است“.

با این وجود، اروپا تاکنون ۶۰ تن UF6 متعلق به جمهوری اسلامی ‌را دراختیار ایران قرار نداده است. علاوه بر این، ایران سوخت اولیه نیروگاه اتمیبوشهر را از شرکت آلمانی زیمنس خریداری کرده بود که این محوله سوختی نیزپس از ۲۵ سال توقیف به ایران تحویل نشد. همچنین با وجود تعلق ‌۱۰% سهامکارخانۀ غنی‌سازی اورودیف به ایران، هیچ اورانیومی ‌به جمهوری اسلامی تحویلنشده است.

با این همه، جمهوری اسلامی ایران که با تحریم‌های گسترده و شدیدی روبروست،از سال گذشته اعلام کرده که حاضر است تولیدات هسته‌ای خود را به سایرکشورها صادر کند. بدین ترتیب ایران به جمع ۱۲ کشور تولید کننده سوخت هسته ای پیوسته است.

همچنین از ماه‌های قبل، حرف و حدیث‌هایی هم پیرامون تولید سوخت ۵۰ درصد درایران به گوش می‌رسد. از مجلس شورای اسلامی خبر رسید که ‌با توجه نیاز ‌کشتی‌های ‌ایرانی ‌به سوخت هسته‌ای، ‌دولت مکلّف می‌شود ‌برای تأمین سوختهسته‌ای مورد نیاز این کشتی‌ها، اورانیوم را تا هر اندازه‌ای که نیاز است،غنی‌سازی کند؛ اندازه‌ای که گفته می‌شود ‌در حدود ۵۰ یا ۶۰ درصد خواهد بود.

 ۲٫      ساخت راکتورهای تحقیقاتی:

سال ۱۳۷۲ سوخت رآکتور تحقیقاتی تهران ‌از درجه غنای بالا به درجه غنای پایین تبدیل شد‌. رآکتور تهران امکان کارهای تحقیقاتی پایه در زمینه فیزیک رآکتور و نوترون و بررسی اثر پرتوهای مختلف بر مواد را فراهم می‌سازد و از اصلی‌ترین اهداف آن، تولید رادیوایزوتوپ‌های گوناگون برای ‌مصارف پزشکی و صنعتی است.

همچنین رآکتور تحقیقاتی آب سبک مینیاتوری که ‌۳۰ کیلووات قدرت دارد،‌ ‌به‌منظور توسعۀ آموزش علوم و فنون هسته‌ای، آنالیز مواد و تهیه رادیوایزوتوپ برای فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی در سال ۱۳۷۳ راه‌اندازی شد و به ‌بهره برداری رسید.

رآکتور تحقیقاتی صفر قدرت آب‌سنگین با قدرت ۱۰۰ وات هم که ‌طراحی و ساخت آن از سال ۶۴ در دستورکار قرار گرفته بود، ‌‌در سال ۷۴ با هدف ‌آموزش و تربیت نیروی انسانی متخصص و کاربرد کدهای کامپیوتری در زمینۀ طراحی رآکتورهای هسته‌ای نصب و راه‌اندازی ‌شد.

از سوی دیگر گذشت سال‌ها از عمر رآکتور تحقیقاتی تهران و استهلاک تجهیزات و لوازم و ‌سیستم‌های آن، سازمان انرژی اتمی ایران را به فکر جایگزین انداخت. در این راستا طراحی پایه رآکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک موسوم به IR40  با قدرت ‌۴۰ مگاوات در سال ۲۰۰۲ تکمیل و کلنگ آغاز ساخت این رآکتور در ‌سال ۲۰۰۴ به زمین زده شد.

ظرفیت تولید آب سنگین این مجتمع که در ابتدای کار ۸ تن بود، ‌در زمان افتتاح ‌به ۱۶ تن با غنای‌ ۸/۹۹ درصد افزایش پیدا کرد. ‌با تکمیل این مجتمع، ایران در جایگاه نهم ‌کشورهای صاحب ‌تجهیزات تولید آب‌سنگین دنیا در کنار کشورهایی مانند کانادا، آرژانتین، هند و نروژ ‌به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکنندگان آب‌سنگین جهان ‌قرار می‌گیرد.

۳٫      تولید برق هسته ای:

تولید برق هسته‌ای به عنوان یکی از از مهم‌ترین برنامه‌های کلان ‌ایران در زمینه انرژی هسته‌ای اعلام شده است. مجلس شورای اسلامی هم در سال ۱۳۸۴ در این زمینه، تصویب کرده بود ‌که تا سال ۲۰۲۰ باید ۲۰ هزار مگاوات برق هسته‌ای از طریق نیروگاه‌های اتمی تولید شود.

‌دی‌ماه ۱۳۷۳ بود که قرارداد تکمیل واحد یک نیروگاه اتمی بوشهر به صورت مشارکتی به امضای ایران و روسیه رسید ‌و ۴ سال بعد یعنی ‌سال ۷۷ به صورت کلی بازبینی شد‌ و شرکت اتم استروی اکسپورت روسیه ‌تکمیل این نیروگاه را به صورت کلید در دست برعهده گرفت. رآکتور توافق‌شده با طرف روسی از نوع رآکتورهای آب سبک تحت فشار با قدرت ۱۰۰۰ مگاوات است.

با وجود فشارهای گسترده سیاسی آمریکا و برخی کشورهای غربی، ‌سوخت نیروگاه اتمی بوشهر در  ‌۳۱ مرداد‌ ۱۳۸۹ بارگذاری شده و دومین محموله سوخت این نیروگاه نیز ‌به وزن ۳۰ تن، اردیبهشت سال ۹۰ از روسیه به سمت بوشهر حمل شد تا جوابگوی ‌فعالیت سال دوم نیروگاه باشد.

در نهایت ‌۱۲ شهریور‌ سال ۹۰، ‌نیروگاه اتمی بوشهر با بخشی از ظرفیت خود ‌به شبکه برق سراسری کشور متصل ‌و ایران ‌سی و یکمین کشوری شد که ‌برق هسته‌ای تولید می‌کند. رآکتور این نیروگاه نیز ‌در ۲۲ بهمن سال ۹۰ ‌به ۷۵ درصد قدرت خود رسید. نیروگاه هسته‌ای بوشهر از رآکتور آب تحت فشار نوع VVER – ۱۰۰۰ مدل V-446 برخوردار بوده و همانند ‌نیروگاه‌های هسته‌ای کشورهای غربی ‌دارای ایمنی ذاتی است.

نیروگاه اتمی ‌دارخوین نیز با ظرفیت ۳۶۰ مگاوات‌ آب سبک بوسیله ‌امکانات بومی در دارخوین در حال احداث است و فعالیت خود را در سال ۱۳۹۵ برای تولید سوخت ‌با غنای ۵٫۲ تا ۵٫۳ درصد شروع خواهد کرد.

۴٫      مصارف پزشکی، رادیو داروها، مصارف کشاورزی:

ایران علاوه بر ساخت نیروگاه‌های اتمی و تولید سوخت هسته‌ای، در حوزه‌های دیگر هم دست به استفاده از انرژی هسته‌ای زده است.

به نوشته سایت «ایران و فناوری هسته‌ای» که از سایت‌های مرجع در این زمینه به شمار می‌آید، ‌سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی ‌انرژی هسته‌ای را در ‌تولید رادیوایزوتوپ‌های مختلف، ‌تولید رادیوداروهای مختلف، ‌تولید انواع کیت‌های رادیودارویی، ‌تولید گندم موتانت و غیرموتانت، جو موتانت و غیرموتانت و پنبۀ موتانت، ‌اصلاح گونه‌های کشاورزی، ‌پرتودهی برای جلوگیری از ضایعات کشاورزی، ‌انجام پژوهش جهت تهیۀ واکسن دامی با استفاده از روش‌های هسته‌ای، ‌تولید نوارها و غلاف‌های پلیمری قابل انقباضی حرارتی، ‌تولید سیستم شمارش هسته‌ای با آشکارساز گایگر، ‌تولید مولد پالس هسته‌ای، ‌تولید دزیمتر جیبی و دزیمتر دیجیتال دستی، ‌استریلیزاسیون محصولات بهداشتی، ‌تولید انواع لیزرهای مورد نیاز، ‌نشت‌یابی در لوله ‌های انتقال نفت با استفاده از تکنیک کاربرد ردیاب‌های پرتوزا، ‌طراحی و ساخت لامپ‌های نوری (بتالایت) برای کاربردهای مختلف و ‌طراحی و ساخت سیستم هسته‌ای برای اندازه‌گیری خاکستر زغال سنگ جهت نشان دادن میزان مصرف ذغال سنگ در صنایع کشور به کار گرفته است.

جمهوری اسلامی ایران در زمینه ‌تهیه و تولید رادیوداروها و کیت‌های رادیودارویی تاکنون «ژنراتور تکنسیوم m99» را برای ‌‌تشخیص بیماری‌های‌ ‌اندام‌های مختلف بدن، «ید ۱۳۱» با مصارف تشخیصی و درمانی، «فسفر ۳۲» را برای درمان کیست‌های مغزی، «ایریدیم ۱۹۲» را برای کاشت در تومورهای سرطانی، «ژنراتور تکنسیوم m99» را برای تشخیص ‌نارسایی‌ها و امراض تولید کرده است.

‌ایران رادیوایزوتوپ‌هایی را هم برای کاربردهای صنعتی تولید کرده است؛ ازجمله ‌«چشمه پرتوزای ایریدیم ۱۹۲» که در رادیوگرافی گاما، جوش‌های صنعتی و جوش لوله‌های نفت و گاز مورد استفاده قرار می‌گیرد و نیز «چشمه کبالت ۶۰» که در سطح‌سنجی، چگالی‌سنجی و ضخامت‌سنجی به کار گرفته می‌شود و همچنین «چشمه‌های سزیم ۱۳۷» با کاربرد ‌صنعتی و آموزشی و «چشمه‌های آمرسیم ۲۴۱» با کاربرد ‌تحقیقاتی، صنعتی و دانشگاهی.