بِسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـنِ الرَّ‌حِیمِ

«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحیمٌ؛ [حجرات/12] اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، از بسیارى از گمانها بپرهیزید که پاره‏اى از گمانها گناه است، و جاسوسى مکنید، و بعضى از شما غیبت بعضى نکند آیا کسى از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‏اش را بخورد؟ از آن کراهت دارید. [پس‏] از خدا بترسید، که خدا توبه‏ پذیر مهربان است.»

شرح نکته‌ها و پیام‌های آیه:

خداوند متعال در این آیه شریف به چهار نکته مهم وکلیدی در فرهنگ اخلاق اسلامی اشاره فرموده و به لزوم و اهمیت آنها در سلوک دینی اشاره می‌فرماید:

1-از گمانهای نادرست بپرهیزید:

در ابتدای این آیه شریف خدای متعال به یکی از مهمترین و کلیدی‌ترین گناهان اشاره می‌فرماید که اگر مورد توجه و درمان قرار نگیرد بسیار از گناهان دیگر را به دنبال خواهد داشت و اثرات و تبعات خطرناکی را موجب می‌شود. از این رو خدای متعال با این فراز ازآیه: ««یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ؛[حجرات/12] اى کسانى که ایمان آورده‏اید، از بسیارى از گمانها بپرهیزید که پاره‏اى از گمانها گناه است،»

سوء ظن و بدینی باعث موجب می‌شود روح اعتماد و خوش‌بینی از زندگی‌ها رخت بسته به طوری که به ندرت  می‌توان آرامش را در زندگی‌ها مشاهده کرد. در مذمت این چنین رذیله اخلاقی روایات فراوانی در منابع اسلامی وجود دارد. برای نمونه از امام علی (علیه السلام) نقل شده است: «مَن لَم یُحسِن ظَنَّهُ استَوحَشَ مِن کُلِّ أَحَدٍ؛[1] آن کس که گمان خود را نیکو نسازد (و بدبین باشد) از هر کسى وحشت مى کند.»

بعضی افراد به خاطر افکار بی‌پایه و اساس و بدبینی‌های غیر موجه باعث می‌شوند دیگران تمایلی به ارتباط و همراهی با آنها نداشته باشند، در این چنین فضایی است که بدبینی بهانه‌ای برای تنهایی و جدایی‌ها  می‌شود از این رو از امام علی (علیه السلام) نقل شده است: «مَن غَلَبَ عَلَیهِ سُوءُ الظَّنِّ لم یَترُک بَینَهُ و بَینَ خَلِیلٍ صُلحاً؛ [2]امام علی‏ ( علیه السلام ) فرمود: هرکه بدگمانی بر او چیره شود، بین او و دوستانش دوستی ای باقی نمی ماند.»

2- تجسس های نامطلوب را از زندگی حذف کن

از آنجا که پایه و اساس بسیاری از بدبینی‌ها ریشه در عدم آگاهی و سطحی نگری و جستجوهای بی‌مورد در خصوص دیگران دارد، سزوار است انسان برای رسیدن به یک زندگی ایده‌آل و ارزشی تا جایی که برای او امکان دارد با دلایل واهی و بی‌مورد در زندگی دیگران تجسس و بدبینی نداشته و سعی نماید با حسن ظن کارهای دیگران را خیر و احسن حمل نماید. خدای متعال از آنچه در اثر این چنین حالی بر افراد عارض می‌شود نهی می‌فرماید:« وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً [حجرات/36] و چیزى را که بدان علم ندارى دنبال مکن، زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد»

3- از خوردن گوشت مردار برادرت پرهیز کن

از جمله نکات مهمی که خدای متعال در این آیه شریف به آن اشاره فرموده است لزوم کناره گیری و پرهیز از گناه کبیره غیبت است. این گناه و رذیله اخلاقی در فرهنگ قرآن آنقدر ناپسند و زشت به حساب می‌آید که خدای متعال مرتکبین آن را به خورندگان گوشت میته تشبیه می‌فرماید:«وَلا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ؛ [حجرات/12] و بعضى از شما غیبت بعضى نکند آیا کسى از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‏اش را بخورد؟ از آن کراهت دارید.»

در معرفی این گناه شوم درمنابع روایی نقل شده است، روزی ابوذر غفاری به رسول اکرم (صلی الله علیه واله و سلم) عرضه داشتند غیبت چیست؟ حضرت فرمودند:« الغِیبَةُ ذِکرُکَ أخاکَ بما یَکرَهُ ؛ [3]غیبت آن است که از برادرت چیزى بگویى، که خوش ندارد.»

ازآنجایی که آبروی شخص مؤمن نزد خداوند متعال بسیار محترم است نمی‌پسندد که به واسطه غیبت مورد خدشه قرار گیرد، از طرفی گناه غیبت خود می‌تواند سرمنشأ گرفتار شدن در گناهان دیگر باشد و لذا بدین جهت است که سخت‌ترین تعابیر را در خصوص گناه غیبت در منابع روایی مشاهده می‌کنیم.  برای نمونه از امام علی (علیه السلام) نقل شده است که می‌فرمایند:«أبغَضُ الخَلائقِ إلَى اللّه ِ المُغْتابُ ؛ [4]منفورترینِ آفریدگان نزد خدا غیبت کننده است.»

از کلید رستگاری و خوشبختی استفاده کنید

وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحیمٌ؛ [حجرات/12] از خدا بترسید، که خدا توبه‏ پذیر مهربان است.»

در فراز سوم از آیه خدای متعال بندگان خود را به رعایت تقوا و پرهیز کاری فرمان می دهد کلید بسیار مهمی که در میان فضائل و کمالات اخلاقی و دینی به کلید رستگاری و خوش‌‌بختی و راه رسیدن به محبت الهی شهرت دارد.«فَاتَّقُوا اللَّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ [مائده/100] پس اى خردمندان، از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.»در فرهنگ قرآن علاوه براین که تقوا از جمله مؤلفه‌های دستیابی به رستگاری معرفی شده است، همچنین موجبات رضایت الهی و محبت الهی را هم به دنبال دارد: «بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ؛[آل عمران/ 76]آری هر کس که به عهد خویش وفا کند و پرهیزگار باشد ، خدا پرهیزگاران را دوست می دارد.»

_____________________________

[1]. تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص 254 ، ح 5333.‌
[2]. همان؛ ص264، ح5682.
[3]. کنز العمّال : ٨٠٢٤ص.
[4].  تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ؛ ؛ ص221، ح4428.